Profesor ustavnog prava Siniša Karan istakao je da je osnovno načelo demokratskog ustavnog poretka da vlast proističe iz naroda i da volja naroda predstavlja najviši izvor legitimiteta svake vlasti.
Ustav BiH u preambuli priznaje da vlast proističe od konstitutivnih naroda i drugih građana. Ustavnopravna teorija govori o narodu kao nosiocu suvereniteta, što znači da se vlast ne dobija od međunarodnih predstavnika, sa strane ili odozgo, već od naroda, kroz demokratske izbore i institucije”, naglasio je profesor Karan u autorskom tekstu za Srnu koji prenosimo u cijelosti:
(NE)USTAVNOST PROCESA U BiH
Razumijevanje pojma države, njenih elemenata i ustavnosti kao temelja pravnog poretka od suštinskog su značaja za analizu prava na referendum i načela narodne suverenosti u okviru ustavnog poretka BiH i njenih entiteta.
Da bi se uopšte pristupilo ocjeni ustavnosti političkih i pravnih procesa u BiH potrebno je poći od osnova, od pojma države, njenih konstitutivnih elemenata i prirode vlasti u demokratskim društvima.
1. Šta je država i koji su njeni elementi?
Država, u klasičnom pravnom i političkom smislu, predstavlja zajednicu stanovništva na određenoj teritoriji podvrgnutu suverenoj vlasti. Prema klasičnoj definiciji Georga Јelineka (Georg Јellinek) država ima tri ključna elementa: teritoriju, stanovništvo i vlast, što Јelinek naziva trijadom države.
Јelinek navodi: “Država je pravna ličnost koja se sastoji od jedne stalne zajednice ljudi, nastanjene na određenoj teritoriji, koja ima nezavisnu vlast”. U modernoj ustavnoj teoriji, nezavisna i ustavom ograničena vlast, zajedno sa voljom naroda kao izvorom legitimiteta koji živi na određenoj teritoriji, predstavljaju temelj državnosti. Bez ovog okvira, nije moguće govoriti o pravno uređenoj političkoj zajednici.
2. Republika Srpska kao državnopravni entitet
Republika Srpska je nastala kao izraz volje srpskog naroda u BiH da zaštiti svoj politički, pravni i nacionalni identitet. Njeno postojanje utemeljeno je odlukama Skupštine srpskog naroda u BiH iz 1991. godine, a međunarodno je priznata Dejtonskim mirovnim sporazumom 1995. godine. Ustav BiH (Aneks četiri Dejtonskog sporazuma) navodi: “Bosna i Hercegovina se sastoji od dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske”. (Ustav BiH, Član I/1)
Republika Srpska, kao jedan od dva entiteta od kojih je sastavljena BiH, ima svoju teritoriju, stanovništvo i vlast, uključujući zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast, što su sve elementi državnosti u skladu sa opšteprihvaćenom definicijom države prema Јelineku.
U tom smislu, Republika Srpska posjeduje suštinu državnosti, čak iako ne posjeduje puni međunarodno-pravni subjektivitet.
3. Ugrožavanje državnosti Republike Srpske
Ustavna pozicija Republike Srpske u kontinuitetu biva slabljena od inostranih faktora i institucija koje ne posjeduju demokratski legitimitet. Sistemsko oduzimanje nadležnosti Republike Srpske vrši se kroz neustavno djelovanje Parlamentarne skupštine BiH, Ustavnog suda BiH, kao i visokih predstavnika, koji sebi pripisuju ovlašćenja koja nemaju u samom tekstu Ustava BiH.
Poznato je da Ustav BiH ne sadrži nijednu normu koja daje pravo visokom predstavniku da donosi zakone. Štaviše, Ustav BiH ni na jednom mjestu ne spominje visokog predstavnika, što znači da visoki predstavnik nije ustavna kategorija, niti ima ustavna ovlašćenja.
Јasno je da je ustavnost sve ono što ima svoje utemeljenje u ustavnom tekstu, a neustavnost je upravo odsustvo tog utemeljenja.
Karl Šmit (Carl Schmitt), jedan od najznačajnijih ustavnopravnih mislilaca 20. vijeka, pojasnio je: “Suveren je onaj ko odlučuje o izuzetnom stanju”. U ovom kontekstu, suverenitet pripada narodu i njegovim demokratski izabranim institucijama, a ne stranom faktoru koji se postavlja iznad ustavnog poretka.
Suverenitet se ne može prenijeti, niti suspendovati, a da se time ne suspenduje sam Ustav. Dakle, u slučajevima preuzimanja ustavnih nadležnosti, visoki predstavnik suspenduje Ustav BiH i ustave entiteta.
4. Šta znači ustavno ili neustavno?
Pravni poredak počiva na hijerarhiji pravnih akata. Ustav je na vrhu te ljestvice. Svaki pravni akt, da bi bio važeći, mora biti u skladu sa Ustavom. Ako neka odluka, zakon ili drugi akt nemaju osnov u ustavnom tekstu, samim tim su neustavni. Ustavni osnov mora biti eksplicitno naveden, citiran iz samog teksta Ustava.
Neustavnost nije stvar političkog neslaganja, već pravna ocjena postojanja ili nepostojanja ustavnog ovlašćenja. Ustav BiH ne poznaje instituciju visokog predstavnika kao nosioca zakonodavne vlasti, niti kao nosioca bilo koje druge vlasti, iako su visoki predstavnici mahom sebi pripisivali sve tri vlasti.
S tim u vezi, svaka odluka visokog predstavnika kojom se donosi ili mijenja zakonski akt na nivou BiH apsolutno je neustavna, jer nije donesena od ovlašćenog organa – Parlamentarne skupštine.
Ustav određuje ko je zakonodavac. Prosto rečeno, ni savjet mjesne zajednice nema manja prava od visokog predstavnika, kada govorimo o zakonodavstvu.
5. Volja naroda kao temelj suvereniteta
Osnovno načelo demokratskog ustavnog poretka jeste da vlast proističe iz naroda. Volja naroda predstavlja najviši izvor legitimiteta svake vlasti. Ustav BiH u preambuli priznaje da vlast proističe od konstitutivnih naroda i drugih građana.
Ustavnopravna teorija govori o narodu kao nosiocu suvereniteta, što znači da se vlast ne dobija od međunarodnih predstavnika, sa strane ili odozgo, već od naroda, kroz demokratske izbore i institucije. Žan-Žak Ruso ističe: “Suverenitet pripada narodu i ne može se otuđiti”.
U BiH, prema dejtonskom Ustavu, suverenitet se dijeli između dva entiteta i tri konstitutivna naroda. Samim tim, volja srpskog naroda u Republici Srpskoj nije podređena volji međunarodnih zvaničnika.
Referendum kao neposredni izraz narodne volje predstavlja vrhovni demokratski mehanizam kroz kojim se iskazuje suverenitet.
Svaki narod ponaosob oblikuju i organizuju sopstvenu društvenu stvarnost. Svaki narod ima svoj stil i način življenja i modalitet organizacije društvenog poretka.
Iz tih posebnih društvenih okolnosti proizilazi i normativni okvir na čijem čelu je Ustav. Baš zbog toga je svaki ustav na svijetu poseban. Ustav BiH je poseban zbog različitosti i kompromisa.
Na dejtonski Ustav su sva tri naroda stavila svoj potpis jer je njime uspostavljena konsocijastivna demokratija i njime su prava konstitituvnih naroda i entiteta zagarantovana uspostavljanjem različitih mehanizama zaštite.
Međutim, narodi nisu stavili svoj potpis na akte visokih predstavnika, niti su i jednog trenutka dali svoju saglasnost da inostrani faktori derogiraju ustavni poredk i svojim dekretima protivustavno mijenjaju Ustav koji je obezbijedio mir.
Razlozi i društvene okolnosti koje su dovele do potpisivanja Dejtonskog sporazuma na snazi su i danas. Ništa se nije promijenilo. Stoga je jedino ispravno da se Dejtonski sporazum primijeni u svom izvornom obliku.
U slučaju degradacije Dejtonskog sporazuma, kojoj svjedočimo decenijama, narodi kao nosioci suvereniteta dužni su da zaštite taj sporazum demokratskim iskazivanjem volje. Najbolji način za to jeste referendum.
Srpski narod je sopstvenu, državotvornu volju izrazio još Deklaracijom skupštine srpskog naroda u BiH od 24. oktobra 1991. godine, u kojoj se navodi:
“Srpski narod je istorijski i državotvoran narod i ravnopravan je sa svim takvim narodima. Srpski narod ima dugu tradiciju demokratije, on poštuje i uvažava posebnosti i interese drugih naroda i država, ali traži da i oni uvažavaju interese i posebnosti srpskog naroda i države u kojoj živi”.
REFERENDUM – NAЈVEĆE DEMOKRATSKO DOSTIGNUĆE
Referendum kao jedan od oblika neposredne demokratije ima značajnu ulogu u demokratskoj organizaciji političkih zajednica i organizacija. Republika Srpska ima pravni osnov, ali i iskustvo u sprovođenju referenduma, što je najveće demokratsko dostignuće građana i naroda.
Republika Srpske na ovaj način može da odlučuje o svim važnim pitanjima. Građani se na referendumu mogu izjasniti da li su ili nisu za bilo kakve procese koji se tiču Republike Srpske.
Ustavom Republike Srpske predviđena je zakonodavna aktivnost i pravo Narodne skupštine Republike Srpske da sprovede republički referendum. Odluka naroda na referendumu ne ugrožava integritet BiH, već naprotiv, pospješuje demokratski poredak.
Dejtonski mirovni sporazum ne sadrži nijednu odredbu koja bi se mogla tumačiti kao zabrana ili ograničavanje referenduma. Dakle, provođenje referenduma je u skladu sa Ustavom BiH, a posebno sa praksama demokratskih država u Evropi i svijetu.
Ustav Republike Srpske definiše referendum u članu 70 i 77, a posebno ga razrađuje Zakonom o referendumu i građanskoj inicijativi Republike Srpske koji je prošao test ustavnopravne kontrole.
Zakon o referendumu i građanskoj inicijativi prošao je ocjenu o ustavnosti Ustavnog suda Srpske i postao važeći. Referendum je oblik neposrednog i slobodnog izjašnjavanja građana, te niko ne može pozvati građanina na odgovornost zbog izjašnjavanja na referendumu održanog na osnovu Zakona o referendumu i građanskom inicijativi Republike Srpske.
Dakle, ne postoji ni jedan pravni argument za neodržavanje referenduma.
ISTORIЈA REFERENDUMA U RPUBLICI SRPSKOЈ
Važno je podsjetiti da na našim prostorima postoji istorija održavanja referenduma:
1. Skupština srpskog naroda u BiH, na osnovu tada važećeg, Ustavom utvrđenog, prava na saoopredjeljenje, uključujući i pravo na otcjepljenje, na sjednici 24. oktobra 1991. godine donijela je Odluku o raspisivanju i provođenju plabiscita srpskog naroda u BiH radi potvrđivanja Odluke Skupštine srpskog naroda BiH o ostajanju u zajedničkoj državi Јugoslaviji, sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajina, SAO Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, te drugima koji se za taj ostanak izjasne. Plebiscit je održan 9. i 10. novembra 1991. godine:
“Skupština srpskog naroda u BiH, kao legitimni, slobodno i demokratski izabrani predstavnik i zaštitnik njegovih prava i interesa, ostvarujući njegovu plebiscitom izraženu volju i na njoj zasnovanu svoju odluku da se pristupi formiranju Republike srpske Bosne i Hercegovine, na zasjedanju održanom 9. januara 1992. godine donosi Deklaraciju o proglašnjeu Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine”.
2. Prvomartovski referendum kojim se određivao status nakon raspada SR BiH održan je bez učešća srpskog naroda.
3. Odluku Narodne skupštine o neprihvatanju Vens–Ovenovog plana potvrdio je narod na referendumu održanom od 15. do 17. maja 1993. godine. Na istom referendumu građani su se potvrdno izjasnili za drugo referendumsko pitanje – za samostalnu Republiku Srpsku, sa pravom da Republika stupa u ravnopravne odnose sa drugim narodima i državama.
4. Narodna skupština je i pored ogromnog pritiska međunarodne zajednice i Republike Srbije, odbacila plan o teritorijalnom razgraničenju u BiH koji je predložila Međunarodna kontakt grupa. Plan su odbacili i građani Republike Srpske na referendumu 27. i 28. avgusta 1994. I ovaj, kao i prvi referendum, nedvosmisleno je pokazao visok stepen jedinstva srpskog naroda i opredijeljenost za politiku koju je vodilo državno rukovodstvo Republike Srpske, kao i odlučnost u odbrani svoje slobode, suverenosti i ravnopravnosti.
5. Narodna skupština Republike Srpske 15. jula 2016. godine donosi Odluku o raspisivanju republičkog referenduma na teritoriji Republike Srpske, sa referendumskim pitanjem: “Da li podržavate da se 9. januar obilježava i slavi kao Dan Republike Srpske”.
Republički referendum uspješno je održan 25. septembra 2016. godine, te je Narodna skupština Republike Srpske u Odluci o konstatovanju rezultata republičkog referenduma konstatovala da je referendumsko pitanje dobilo podršku građana te da je rezultat referenduma punovažan.
OTPOR OKUPATORU GLASOM NARODA
Principi na osnovu kojih su tri zaraćene strane pristale da, ipak, žive zajedno su ujedno i garancije da će svaki narod moći nastaviti svoje bitisanje u slobodi, ravnopravnosti, emancipaciji svojih kulturnih, etičkih, jezičkih, duhovnih, religijskih, istorijskih vrijednosti.
Garant za njihovo učešće u državnoj vlasti je kroz paritetni sastav sa drugim narodima i kroz konsenzus kao način donošenja odluka koji je ujedno i princip onemogućavanja bilo kakvog preglasavanja i majorizacije.
Međutim, nametnuta bonska ovlašćenja (iz 1997. godine) visokom predstavniku su omogućila da višedecenijskim djelovanjem on postane najvažniji zakonodavac u BiH, oblikujući njeno državno uređenje.
Donošenjem novih i izmjenama postojećih zakona visoki predstavnici su bitno mijenjali ustavom utvrđene principe podjele nadležnosti. Prenesom ovlašćenja sa entiteta na institucije BiH, entiteti su sve više gubili svoje izvorne kompetencije u korist institucija BiH.
Dakle, djelujući kao ustavotvorna i zakonodavna vlast visoki predstavnici su vršili reviziju Ustava BiH, poremetivši ustavom utvrđenu i jasno određenu ravnotežu između entiteta i BiH sa jasnim ciljem – unitarizacija BiH.
Veoma je važno naglasiti da visoki predstavnik međunarodne zajednice u BiH jeste dejtonska kategorija, ali nije ustavna. Visoki predstavnik se ne pominje u Ustavu BiH, već u Aneksu 10, stoga je jasno da visoki predstavnik nema nikakva ustavna ovlašćenja.
Najfrapantniji primjer pravnog nasilja okupatora nad Republikom Srpskom je upravo presuda Suda BiH za djelo “neizvršavanje odluka visokog predstavnika” i potonje postupanje Centralne izborne komisije BiH prema predsjedniku Republike Srpske Miloradu Dodiku.
Cilj ove, do sad u civilizovanom svijetu neviđene pravne farse jeste da iz političkog života eliminiše demokratski i od naroda izabranog predsjednika Republike.
Kompletan proces do detalja je izrežiran i više godina pripreman od nelegalnog i nelegitimnog Kristijana Šmita, koji je za udar na narodnu volju i instituciju šefa države – predsjednika Republike Srpske, pripremao kroz nametanja izmjena Krivičnog i Izbornog zakona.
Potpomognut odlukama Ustavnog suda BiH Šmit kontinuirano pokušava obesmisliti volju naroda Republike Srpske, te stvoriti praksu po kojoj odluke institucija Republike Srpske ostaju bez efekta, dok se istovremeno derogiraju ključni elementi njene državnosti.
Dakle, proces brisanja elemenata državnosti Republike Srpske kroz napad na instituciju predsjednika Republike od okupatora BiH u cilju stvaranja unitarne muslimanske države u srcu Evrope je na vrhuncu i taj napad je stvorio ustavnopravnu i političku podlogu za raspisivanjem referenduma u Republici Srpskoj.
Zbog toga je neophodno vratiti pravo na odlučivanje jedinim stvarnim suverenima u Republici Srpskoj, a to su njeni građani i narodi! Državni udar na Republiku Srpsku primorava institucije Republike Srpske da pozovu građane Republike na neposredno izjašnjavanje, putem referenduma, te da na taj način pruže otpor okupatorima i nedvosmisleno kažu “NE” kolonijalnoj upravi.
VOLjA NARODA KAO ЈEDINI SUVEREN
Slobodno izražena volja naroda definiše društvene okolnosti, a one definišu ustavni poredak. Zbog toga je Republika Srpska dužna da traži stav naroda na odlučujućem, odbrambenom i za srpski narod presudnom referendumu!
Srpski narod ima jednu, posljednju šansu za odbranu dejtonske BiH i dejtonske Republike Srpske. Institucija predsjednika Republike je izraz narodne volje i narod treba da kaže da li odobrava poništavanje svoje volje od neizabranog stranca, ili narod Republike Srpske zadržava za sebe pravo da i u budućnosti slobodno i na demokratskim izborima izražava svoju suverenu volju.
Kada pominjemo razloge za referendum, ne smijemo prenebregnuti prethodno donesene pravne i političke akate Narodne skupštine Republike koji pokazuju da postoji ustavna i zakonska osnova ali i politička opravdanost za održavanje republičkog referenduma.
Prekoračenje nadležnosti, nelegalno i nelegitimno postupanje, uspostavljanje kolonijalne uprave i pokušaj uvođenja institucije “visokog predstavnika” u ustavnopravni sistem BiH jedino može (i mora) biti zaustavljeno glasom i odlukom naroda. Institucije Republike Srpske su dužne da omoguće da narod kaže svoju, poslednju, odlučujuću riječ!
Odupiranje mijenjanju, degradiranju i deformisanju Ustava Republike Srpske, Ustava BiH i cjelokupnog Dejtonskog sporazuma naša je obaveza ne samo zbog budućih generacija, nego i onih koji su dali najveću žrtvu da bismo mi danas imali privilegiju da živimo u slobodnoj Republici Srpskoj. Njima smo zauvijek dužni.
