Kada bi nacije bile individue, a ne kolektiviteti, kao u famoznim vicevima u kojim je vispreni Balkanac, bez obzira na etničku pripadnost, redovno bivao vještiji od Amerikanca i Rusa, hipotetički Srbin bi krajem 2021. godine imao bar jedan razlog za ljutnju. Jer, iz oficijelnog Beograda, uz podršku zvanične Banjaluke, u novijem periodu dolaze dvije političke agende – „srpski sv(ij)et“ i „Otvoreni Balkan“. Mada je, načelno, riječ o konceptima usmjerenim ka dijametralno različitim temama, a u krajnjoj liniji zasnovanim i na ne baš identičnim sistemima vrijednosti, oba modela izazivaju gotovo nepodijeljeno odbacivanje u većini ostalih centara na prostoru bivše Jugoslavije.
Sa stanovišta vodećih političara Sarajeva, Podgorice i Prištine, nerijetko uz slične opservacije njihovih pandana iz Zagreba, nijedna aktuelna srpska inicijativa ne valja. Kada se insistira na ranijem, u međuvremenu preimenovanom „Mini Šengenu“, onda je to tek kamuflaža za „velikosrpske aspiracije“. Ako je riječ o „srpskom svijetu“, ne pribjegava se ni tolikom mentalnom naporu, pa mu se u startu, uglavnom, pripisuju ogoljene ambicije da podrazumijeva srpsku državu „od Knina do Negotina“. Dakle, svaki model koji se odnosi na region, sa autorstvom Beograda i asistencijom Banjaluke, kao u ovim varijantama, bez oklijevanja je dočekan narogušenošću, nezavisno od toga ima li nacionalni ili građanski predznak.
Ne čudi što bilo kakav srpski nacionalni program, bez obzira koliko redefinisan bio, pokreće negativni naboj među političkim predstavnicima Bošnjaka, Albanaca, Hrvata i nacionalnih Crnogoraca, od Bakira Izetbegovića do Aljbina Kurtija, kao i u komunikaciji Mila Đukanovića i Zorana Milanovića. Na tim adresama bi, vjerovatno, u trenucima iskrenosti priznali da su instiktivno vođeni formulacijom „ko se o mlijeko opeče, i u jogurt duva“, imajući u vidu ratove tokom devedesetih godina prošlog vijeka. Mada, minimum iznenađenja može da izazove činjenica da prilično histeričan gard, uz nemali doprinos autošovinista među Srbima, pokreću čak i najbenignije formulacije u ovom smjeru, a one jesu dominirale u tumačenjima odrednice „srpski sv(ij)et“. Jer, ako govorimo o realnim tragovima truda srpskih zvaničnika s obje strane Drine da integrišu dva dijela jednog naroda u maglovitu kategoriju „sv(ij)et“, tu zaista nema ničeg spektakularnog.
Narcizam malih razlika
Sve se svelo na najavu jednog, te kasnije potpisivanje drugog dokumenta, uz dva zakona usvojena u parlamentima Republike Srpske i Srbije u finišu. Odnosno, 8, januara 2018. iz institucija u Banjaluci i Beogradu moglo se čuti da je završen tekst Deklaracije o očuvanju srpskog jezika i kulture. Poslije niza odgađanja, 4. marta 2019. ministri kulture Natalija Trivić i Vladan Vukosavljević potpisali su u Sremskim Karlovcima Povelju o srpskom kulturnom prostoru, da bi tek 15. septembra ove godine, u skupštinama RS i Srbije, na novouspostavljeni Dan srpskog jedinstva, bili usvojeni zakoni o zaštiti ćirilice. Znači, na terenu dekalaracija i povelja, sve se svelo na simboliku i opšta mjesta o „duhovnim vezama“, dok su zakoni o ćirilici posebna priča. Jer, bez obzira na stereotipe kako se na taj način „zaoštravaju međunacionalni odnosi u BiH i regionu“, to nema veze sa realnošću.
A ona je takva da najviše netrpeljivosti ili bar podsmijeha prema ćirilici dolazi upravo od nezanemarljivog dijela Srba, a ne od Bošnjaka ili Hrvata, iako i među njima nesumnjivo ima averzije. Tu je i manjak entuzijazma za njenu upotrebu u svakodnevnom životu, odnosno raskorak između riječi i djela, u miljeu onih Srba kojima je navodno važna. Krug zatvara neveliki segment militantnih „branilaca“, spremnih da, prema poznatoj matrici „narcizma malih razlika“, otjeraju od sebe čak i sličnomišljenike, ako ih ne smatraju dovoljno „revnim“. Na taj način, ovi posljednji postaju svojevrsne hodajuće antireklame za ćirilicu, koje imaju više dodirnih tačaka sa osnivačem inkvizicije Tomasom de Torkemadom, nego sa Savom Mrkaljem ili Vukom Karadžićem.
Ukoliko se sve to ima u vidu, jasno je da bi, paradoksalno, jedina efikasna mjera u Srpskoj i Srbiji koja bi dovela do ozbiljnog rasta korišćenja ćirilice bio – zakon o njenoj potpunoj zabrani. Još ako kazne ne bi bile drastične, apsurdni preokret bio bi znatno naglašeniji, jer baš to korespondira sa raširenom mentalitetskom crtom sadašnjih generacija Srba – sklonošću relativno benignom inaćenju, odnosno, onoj vrsti kontriranja koja ne iziskuje naročito žrtvovanje za „više ciljeve“, ali je dovoljna za hvalisanje u kafanama i na slavama.
Bizaran detalj u priči o „srpskom sv(ij)etu“ jeste i to je gotovo jedini promoter ovog termina Aleksandar Vulin, ministar odbrane Srbije i predsjednik Pokreta socijalista. Hroničari su zabilježili da je prvi put javno pomenuo tu sintagmu 26. septembra 2020. na jednoj svečanosti u Ministarstvu odbrane, a zapažen je bio i slično intoniran govor na kasnijem kongresu njegove stranke, Pokreta socijalista. Ma šta ko mislio o Vučiću, on lično nije posezao za ovim izrazom, a sva „krivica“ koja mu se pripisuje potiče od toga da se nije distancirao od Vulina. Onda kritičari podsjećaju da je – nakon Vulinovih tumačenja da „srpski sv(ij)et“ podrazumijeva „jedinstven državni prostor“, te da „Vučić bude predsjednik svih Srba“ – sam aktuelni predsjednik Srbije tvrdio da je govor imenjaka sa ljevice „ozbiljan i odgovoran“, kao i da će se više dopasti „većem dijelu Srbije nego njegove riječi“. Kada je uslijedila salva reakcija, Vučić je istakao da „srpski svet“ nije zvanična politika Srbije i da se ona drži vlastitih granica, a pošto ni to nije smirilo razne teoretičare zavjere u regionu, uticajniji od dva Aleksandra je izgubio nerve, pa je poručio kritizerima da bi „izmislili nešto drugo“, da Vulin nije lansirao u političku orbitu ovu formulaciju.
Radikalizam za unutrašnju upotrebu
Nije sporno, u vladajućoj koaliciji u Srbiji, Vulin u novijem periodu, ne bez razloga, slovi za najodanijeg saveznika Vučićevih naprednjaka, do te mjere da je shvatljivo zbog čega je lider SNS-a za njega rekao da mu je „više od partnera“, nazivajući ga „saborcem“. Ipak, i u takvim koordinatama skromne autonomije, Vulin nije puki „portparol“, jer ima manevarski prostor za izvjesne retoričke egzibicije koje mu mogu uvećati lični rejting. Uzgred rečeno, neprovjeren u samostalnim izbornim nastupima, osim već davnog perioda nakon 5. oktobra 2000. godine, kada je predvodio zaboravljenu, a i tada marginalnu Partiju demokratske levice.
Sadašnji nivo Vulinove glasačke podrške može da raste taman toliko da ne iritira Vučića, a požejno je da ugrozi, recimo, Ivicu Dačića i SPS, pošto im je, po svemu sudeći, u naprednjačkom okruženju istekao rok trajanja, pa niko u vrhu aktuelne vlasti u Srbiji ne bi zaplakao ako bi Dačićeva „crvena“ ekipa bila zamijenjena Vulinovim „dvojnicima“, Dakle, vrlo je vjerovatno da je sav taj Vulinov „radikalizam“ bio namjenjen za unutrašnju upotrebu, te da ni on, ni Vučić, nisu očekivali da će par puta pomenuta sintagma o „srpskom svetu“ zakotrljati ozbiljnu lavinu u regionu, kakvu je nekada pokretalo pominjanje Memoranduma SANU.
Čitava situacija ima i jednu komičnu dimenziju, potpuno neprimjećenu. Naime, mogle su se čuti i pročitati bog zna kakve teze o porijeklu odrednice „svijet“ uz etnički predznak. Pa se tvrdi da su srpski političari ovaj izraz, neuobičajen u govoru Južnih Slovena u kontekstu međunacionalnih odnosa, preuzeli iz Rusije. Tačno je samo to da takva fraza zaista već dugo postoji u ruskoj političkoj tradiciji, što je već dovoljno zagovornicima teorije o „pravoslavnom imperijalizmu“ da sve proglase pukim transferom na relaciji Moskva – Beograd – Banjaluka. A ironično je da je, bar u RS, znatno prije Vulinovih govora i izjava, ovaj termin, indirektno, u upotrebu uveo, ni manje, ni više, nego – Obren Petrović.
Kao što je već skoro zaboravljeno da je Petrović prije SNSD-a bio u SDS-u, tako malo ko pamti prašinu koju je podigla Obrenova odluka, verifikovana u lokalnom parlamentu početkom 2015. godine, da se Doboj priduži „Zajednici opština turskog svijeta“. Tenzije između republičkih i gradskih struktura, tim povodom, narasle su do te mjere da je Petrović dramatično upozoravao da će „pasti mrtva glava“ ako Banjaluka ne nađe način da Doboju nadomjesti šest miliona maraka koliko je, navodno, iznosila početna korist za tu sredinu od dila sa Ankarom.
Nijedna glava, srećom, nije pala, za milione je volšebno nađeno rješenje u narednim godinama, a i Obren je odavno promijenio tabor. Samo je negdje po strani, nepravedno, ostao taj momenat da je „svijet“ u vokabularu ovog regiona u novijem periodu prvi put bio turski, a ne ruski ili srpski. Što je krajnje nezgodno, ako se zna da je, osim u Jugoslaviji, sticajem okolnosti, „ujedinjenje srpskih zemalja“ bilo ostvareno i unutar Osmanskog carstva, tako da od niti koja povezuje sultane iz Stambola na Bosforu sa dobojskim šerifom „teritorijalnom integritetu i suverenitetu“ zabrinutih susjeda Srbije prijeti mnogo veća opasnost nego iz Kremlja ili ispod Avale.
Najslabija karika
Ipak, čak ni to ne sprečava trenutnog lidera Albanaca na Kosovu, Aljbina Kurtija, da u inicijativi „Otvoreni Balkan“, na samo njemu znan, naučno-fantastični način, prepoznaje prste Rusije i Kine. Takvo mišljenje ne dijeli premijer Albanije Edi Rama, koji je u više navrata gubio živce zbog negativnog stava Prištine, još od starta ideje o „Mini Šengenu“. „Ako je izdaja da misliš o budućnosti, o miru, ekonomskom rastu, saradnji i društvenom blagostanju, a da misliš i o konačnom rješenju pitanja Kosova, onda sam ja izdajnik. I tu nema rasprave: izdajnik ću i ostati”, rekao je Rama povodom unutaralbanskih primjedbi na njegov račun zbog kombinacija sa Beogradom.
Upravo ove razlike ukazuju na jedan od glavnih hendikepa „Otvorenog Balkana“ – potpuno je personalizovan, pošto je do sada funkcionisao kao projekat tri ličnosti, Vučića, Rame i Zorana Zaeva. Vlast prve dvojice jeste stabilna, ali, da to može preko noći da se preokrene, pokazuje slučaj dosadašnjeg neprikosnovenog autoriteta u Skoplju. Čovjek je imao neupitne pozicije bar u posljednje dvije godine, ali se ispostavilo da je najslabija karika lanca. Suočio se sa osjetnim padom njegove stranke SDSM na posljednjim lokalnim izborima, pa, je, uz neočekivani nivo deprimiranosti, podnio ostavku i na premijersku funkciju i na lidersku poziciju u vladajućoj stranci. Još se ne zna ko će ga naslijediti, ali nema garancija da će to biti osoba sa istim, afirmativnim odnosom prema „Otvorenom Balkanu“, posebno ako u prvi plan ispliva, recimo, ministarka odbrane Radmila Šekerinska, omiljena u NATO-strukturama, a odavno poznata po svojoj srbofobiji, još od vremena kad je već bila šef SDSM-a prije Zaeva.
Dakle, dovoljno je da iz te konstrukcije ispadne samo jedan od tri šrafa, pa da čitav koncept bude doveden u pitanje. A onda više neće biti relevantno to što u Crnoj Gori postoji pat pozicija spram ovog projekta, uz afirmativan ili bar neutralan odnos Andrije Mandića, Zdravka Krivokapića i Alekse Bečića, te neprijateljski gard Mila Đukanovića i njemu bliskih opcija. U Sarajevu, koje je po nepodijeljenom opiranju slično Prištini, izdvaja se tek poneki glas, poput Zlatka Lagumdžije, bivšeg lidera SDP-a, sklonog da uobičajene argumente protiv „Otvorenog Balkana“ u matičnom gradu prezrivo proglasi „lovačkim pričama“.
Jedna od njih je, svakako, ocjena Željka Komšića da je prioritet za BiH tzv. Berlinski proces, te da je razlika između ove njemačke koncepcije za Zapadni Balkan i Vučićevog modela u tome što prvi okvir navodno sadrži „30 milijardi evra pomoći za region“, a drugi „nula evra“. Već u sljedećoj rečenici, Lagumdžijin nekadašnji najbliži saradnik ruši sopstvenu finansijsku „kulu od karata“, kada precizira da, od tih 30 milijardi, 21 milijardu čine „uslovljena sredstva“, a devet milijardi grantovi. Pošto je čitav region nadaleko poznat po efikasnom ispunjavanju raznih zapadnih uslova, ovaj prvi iznos se odmah može otpisati, a grantovi, čak i ako se označe kao neupitni, što je malo vjerovatno, podijeljeni na sve zemlje regiona predstavljaju tek cisterne dovoljne za jednokratno gašenje dužničkih požara u ovdašnjim onemoćalim državama.
Šta sa slobodom?
S druge strane, nema dileme da ni dosadašnji dometi aktera „Otvorenog Balkana“ nisu iole upućenu publiku baš ostavili bez daha. Jer, bili su u znaku mnogo priče, nerijetko teatralne i isprazne, a premalo djela i konkretnih tragova. Za sada su uzaludne i opsevacije poput one koju je nadavno izgovorio ministar finansija Srbije Siniša Mali – da je glavni cilj kompletne inicijative da „tri zemlje funkcionišu kao jedna“. To je u ovom periodu apsolutna fikcija, ne zato što manjka entuzijazma vodećih političara da dogovore administrativne procedure neophodne za približavanje takvom cilju, već zbog toga što, bez obzira na marketing, i među poslovnim ljudima, a pogotovo običnim smrtnicima, nema dovoljno zainteresovanih konzumenata ponuđene „slobode kretanja ljudi, robe i usluga“. Riječ je, približno, o onoj vrsti slobode koju su dobili ljudi crne boje kože na jugu SAD nakon građanskog rata do 1865. godine. „Sad imam slobodu, ali šta da radim s njom“, bilo je sve što je većina tih nevoljnika mogla da pita, u momentu kada su dobili odriješene ruke da napuste plantaže pamuka i krenu gdje god žele. Toliko o broju korisnika budućih jedinstvenih radnih dozvola za tri zemlje, najavljenih od 1. januara 2022.
Osim manjka prosječnog svijeta na čiji će se svakodnevni život odraziti svi ovi ambiciozni planovi, važno je skrenuti pažnju na još jednu dimenziju „Otvorenog Balkana“ – ključna zemlja ovog projekta, za sada, uopšte nije Srbija, već Sjeverna Makedonija. Jer, ako se ima u vidu žalosno faktičko stanje, Srbija i Albanija nemaju direktnu granicu, dok je Sjeverna Makedonija posjeduje sa obje države, i samo ona može da u punom kapacitetu koristi „listu lijepih želja“ pobrojanih u izlaganju Siniše Malog uoči posljednjeg „samita“ ove asocijacije.
Da je kod Aleksandra Vučića lukavstvo bilo izraženije od sujete, već to je bio dovoljan razlog da prepusti imaginarnu ulogu „lidera u regionu“, odnosno pokretača „Otvorenog Balkana“, sada već rashodovanom Zoranu Zaevu. Nema sumnje da bi i distanca Podgorice, Prištine i Sarajeva bar za nijansu bila manja da se Vučić opredijelio za tu vrstu kamuflaže, iz taktičkih razloga. Ali, ne lezi, vraže, narcisoidnost je nadvladala, pa sada nema tog maga retorike koji će proširiti članstvo „Otvorenog Balkana“, ubjeđujući potencijalne pridošlice da su kanidature za EU ionako na vrlo dugom štapu i da se u narednim godinama, a vjerovatno i decenijama, valja posvetiti regionalnim varijacijama na istu temu.
U svemu tome, Republika Srpska ipak ima ulogu statiste. Ni vlast, ni opoziciju u RS ništa ne koštaju povremeni aplauzi za oba Vučićeva aduta – „Otvoreni Balkan“ i „srpski svet“. Pri tome, uglavnom nema potrebe ni sumnjati u iskrenost te blagonaklonosti na obje adrese. Međutim, paraliza sistema u BiH je takvog karaktera da u ovom periodu nema načina da se i Bosna i Hercegovina priključi trouglu Beograda, Skoplja i Tirane. S druge strane, bez obzira na raširene rezone u Sarajevu, aktuelna nastojanja RS da redefiniše svoj status u BiH znatno su kompleksnija, a i neizvjesnija, što se ishoda tiče, nego pojednostavljenje na koje je već zalijepljena etiketa „srpski svet“.
A ako se ocjenjuju realne mogućnosti obe zamisli, one su vrlo skromne. Po svemu sudeći, njihova glavna namjena u narednim mjesecima, moguće i godinama, biće tek da imaju ulogu pilule sa omamljujućim efektima za Vučićeve poklonike na građanskoj strani političkog spektra, kada je riječ o „Otvorenom Balkanu“, uz isti takav efekat unutar nacionalne struje simpatizera predsjednika Srbije, ukoliko je u pitanju „srpski svet“. Ali, tu je već svaka politička analitika bespomoćna, pošto se radi o jednoj grani medicine – anesteziologiji. Kao što su negativne reakcije na oba koncepta u okruženju Srbije i RS uveliko na terenu drugog predmeta sa studija medicine – patologije.
(Saša Bižić/vijesti365.com)
