Predsjednik Irana Ebrahim Raisi (63), koji je, zajedno sa šefom diplomatije Hoseinom Amirom Abdolahijanom poginuo u helikopterskoj nesreći, važio je za konzervativnog političara.
Izabran je za šefa države na predsjedničkim izborima održanim 2021. godine i smatran je potencijalnim nasljednikom iranskog vrhovnog vođe Ajatolaha Ali Hamneija, kome je bio blizak, prenose svjetski mediji.
Raisi je u društvenom-političkom životu države zauzimao više značajnijih funkcija u prethodnih skoro 40 godina.
Dijete Islamske revolucije i njen vjerni vojnik
Raisi je rođen u porodici šiitskih duhovnika 1960. godine u Mešhadu, u sjeveroistočnom Iranu.
Osnovno obrazovanje stekao je u jednoj od medresa u rodnom gradu, a sa 15 godina odlazi na školovanje u grad Komo, pa potom u Teheran. Tvrdio je da je diplomirao privatno pravo na Univerzitetu “Šahid Motahari”, gdje je kasnije, kako je govorio, i doktorirao.
Ipak, Raisijevo obrazovanje osporavano je među naučnom zajednicom i iranskom opozicijom, koja je isticala da nema potvrda da je zaista završio srednju školu.
Kao 19-godišnjak je podržavao svrgavanje iranske monarhije predvođene dinastijom Pahlavija.
Učestvovao je u Islamskoj revoluciji 1978. i 1979. godine, pod vođstvom ajatolaha Ruholaha Homeinija, kojom je sa vlasti svrgnut šah Reza Pahlavi.
Posredovao je i u akcijama “Kulturne revolucije” kojima se insistiralo na tome da se iransko društvo u potpunosti posveti načiu život prema, kako je navodio, “normama šiitskog islama”.
Uspon u novom sistemu
Raisi je politički stasavao uporedo sa novoustanovljenim društvenim sistemom. Sa 20 godina je 1981. postao glavni tužilac grada Karadž kod Teherana pod obrazloženjem lokalnih vlasti da je “uzoran musliman”.
Sredinom osamdesetih se preselio u prestonicu i brzo je napredovao u pravosudnoj hijerarhiji. Sa 25 godina je postao zamjenik glavnog tužioca Teherana, a sa 29 i glavni tužilac u glavnom gradu.
Glavni tužilac Teherana bio je do 1994, kada je imenovan za načelnika Generalnog inspektorata, gdje je proveo narednih deset godina.
Raisi je krajem osamdesetih, prema izvještaju Amnesti internešenela, angažovan u komisijama koje su sudile političkim zatvorenicima i pripadnicima opozicione grupe Mudžahedin e Kalk (MEK).
Opozicionare su navodno naoružavali irački lider Sadam Husein i Irak, odakle su organizovali napade na iransku miliciju.
Ko se na kasnijim suđenjima izjasnio kao mudžahedin sa učešćem u borbama protiv milicije, prema izvještaju, poslat je u smrt, a procjenjuje se da je u sudskim procesima pogubljeno nekoliko hiljada ljudi, zbog čega je Stejt department tri decenije kasnije sankcionisao Raisija.
Sankcije mu je zbog kršenja ljudskih prava uvela i Evropska unija.
Pravosuđe i moć
Zamjenik šefa pravosuđa Raisi je postao 2004. godine i na toj poziciji ostaje takođe deceniju, prije nego što je 2014. postao generalni državni tužilac. Od 2012. do 2014. godine uporedo je radio i kao tužilac Specijalnog svešteničkog suda na kojem se duhovnim liderima Irana sudilo za nedolično ponašanje.
Podržavao je represiju milicije prema hiljamada demonstranata nakon višemesečnih protesta u Teheranu i drugim gradovima poslije rezultata izbora 2009. na kojima je ponovo pobijedio Mahmuh Ahmadinedžad, uz navodne izborne nepravilnosti.
Podnio je ostavku na mjesto glavnog tužioca da bi 2016. predsjedavao jednom od najbogatijih fondacija u islamskom svijetu, Astan Kuds Razavi, nakon smrti stalnog vođe organizacije, ajatolaha Tabasija.
Odatle je 2017. krenuo u prvu izbornu trku, kada je na junskim predsjedničkim izborima zauzeo drugo mjesto, iza Rohanija. Ipak, Ajatolah Ali Hmanei je 2019. Raisija imenovao za šefa pravosuđa, na jednu od najmoćnijih funkcija u zemlji.
Bio je projektovan i da zamijeni Hamnieja.
Šef države u doba masovnih demonstrancija
Na izborima 2021. godine je imao i podršku vrhovnog vođe, pa je trijumf bio isvjestan. Raisi je dobio 62 odsto glasova, ali uz rekordno nisku izlaznost od 49 odsto, jer su mnogi Iranci apstinirali zbog tvrdnji o namještenom izbornom procesu.
Dok je Rohani, koji više nije imao pravo da se kandiduje zbog uzastopnih mandata, upamćen kao relativno umjereni predstavnik iranske politike i sveštenik koji je sklopio nuklearni sporazum Teherana sa svjetskim silama 2015. godine, Raisi je viđen kao ekstremno konzervativni predstavnik šiitskog sistema u Iranu.
Preuzeo je rukovođenje zemljom u doba ekonomske krize i američkih sankcija Teheranu zbog navodnog reaktiviranja iranskog nuklearnog programa.
Potom se u septembru 2022. godine suočio sa talasom masovnih protesta izazvanih smrću Mahse Amini, 22-godišnje Iranke kurdskog porijekla. Amini je preminula pod nerazjašnjenim okolnostima u policijskom pritvoru u Teheranu pošto ju je prethodno uhapsila i pretukla policija za moral zbog navodnog nepravilnog nošenja hidžaba.
Iranski građani i studenti su se tada okupili na trgovima više gradova u provinciji Kurdistan, odakle su se protesti u narednim nedjeljama proširili na Teheran i ostatak zemlje, uprkos upozorenjima Revolucionarne garde i paravojnih snaga o zabrani protesta.
Izbili su sukobi policije i demonstranata u kojima je poginulo najmanje 250 građana, a uhapšeno je na stotine osoba, a Raisi je opravdao ponašanje vlasti prema demonstrantima.
Sporazum sa Saudijcima i nesporazum sa Izraelom
U martu 2023. godine, Raisi je inicirao sporazum o obnavljanju diplomatskih odnosa sa Saudijskom Arabijom, sedam godina pošto su vlasti u Rijadu pogubile šiitskog sveštenika Nimra el Nimra. Detan je uspostavljen uz posredstvo Pekinga, a ispraćen je oštrim reakcijama izraelskih političara.
Tenzije sa Izraelom dodatno su porasle od početka sukoba u Pojasu Gaze u oktobru 2023. godine, a posebno nakon izraelskog bombardovanja iranskog konzulata u Damasku početkom aprila. U granatiranju je ubijeno 16 osoba, uključujući trojicu generala iranske Revolucionarne garde.
Iran je uzvratio prvim direktnim napadom na Izrael sa iranske teritorije dvije nedjelje potom, odakle je, u znak odmazde, ispaljeno više od 300 dronova i projektila, a Raisi je naredio akciju.
Zapadni mediji su Raisija opisivali kao tvrdolinijaša i političara sa konzervativnim vrijednostima, a iranski predsjednik je više puta prije i tokom mandata podržao odluke i ideje o islamskoj rodnoj segregaciji i većoj islamizaciji visokoškolskih ustanova.
Između ostalog, protežirao je i cenzuru elemenata zapadne kulture u Iranu i kontrolu interneta, koja je intezivno korišćena poslije protesta 2022. Zagovarao i razvoj iranskog nuklearnog programa.
Na spoljnom planu iranske politike, nastavio je da sponzoriše proksi grupe na Bliskom istoku, poput jemenskih Huta i Hezbolaha u južnom Libanu.
